فصلنامه فرهنگی و اجتماعی
چگونگی بروز این سیل، پاره‌ای از علل آشنایِ آن مانند پرشدن بخشی از مسیل در پی ساخت و سازهای نادرست و غیره، و همچنین نحوة پیشرفت سیل در شهر و خرابی‌های حاصله که با توجه به گزارش‌های موجود، توصیف دقیق و خیابان به خیابان آنن‌یز میسر می‌باشد، از حوصلة این یادداشت خارج است. آنچه در این بررسی کوتاه مدّنظر می‌باشد نگاهی است به چگونگی رویکرد نظام حاکم ـ در مقام یک دولت مدرن و متمرکز ـ در قبال این پیشامد و صورت جدیدی که امر کمک‌رسانی و امداد اجتماعی در این برهة جدید، به خود گرفت.
>
در پی بارندگی‌هایی در ارتفاعات و نواحی شرقی حومة تبریز در بعدازظهر هشتم مرداد، در حالی که در خود شهر نشانی دال بر احتمال بروز یک چنین واقعه‌ای ملاحظه نمی‌شد، سیل آب در مسیر رودهای قوریچای و میدانچای سرازیر شده و بعد از درهم شکستن موانعی چون پایه‌های پل‌ها و سدها و دیواره‌های مسیل، در امتداد خیابان پهلوی که از خیابان‌های عمدة شهر محسوب می‌شد جریان یافته و تمامی خانه‌ها و عمارات اطراف آن را در خود گرفت. این سیل که حدود دو ساعت جریان داشت و سه ساعت نیز طول کشید که به تدریج فروکش کند در ادامه به سمت نقاطی چون ایستگاه راهﺁهن و قسمت‌هایی از محله‌های باغ گلستان و اهراب و شاه آباد و کوچه باغ توسعه یافت و به غیر از تخریب منازل و انبارهای کالا چون سرای امیر، پاره‌ای از مراکز اداری چون ساختمان‌های نظمیه، عدلیه، بلدیه، و ایالتی را نیز از کار انداخت.
سیل تبریز تلفات جانی گسترده‌ای نداشت، ولی از لحاظ مالی با تخریب حدود ۱۳۰۰ خانه و مغازه و بر جای گذاشتن انبوهی از شن و لای و تخته سنگ‌های بزرگ که می‌بایست تخلیه شود خسارات چشمگیری به بار آورد. در گزارش منشی کمیسیون سیل‌زادگان میزان تقریبی این خسارات «... غیر از خساراتی که به خیابان‌های شهر و ادارات و مؤسسات دولتی وارد آمده...» بود «... از حیث خرابی املاک و عمارات و از بین بردن اثاثیه خانه‌ها و ضایع کردن مال‌التجاره و غیره در حدود پانزده میلیون ریال می‌شد که تقریباً ده میلیون ریال آن مربوط به اشخاص مقتدر و توانا بوده که محتاج اعانات غیر نبودند و باقی پنج میلیون ریال مال اشخاص بی‌چیز و غیر مقتدر بود...»
اقدامات فهیمی، والی آذربایجان و سرتیپ سیف، رئیس شهربانی و امیر لشکر محتشمی ریاست لشکر با افراد تحت فرمانشان از جمله ۱۲۰۰ نفر نظامی‌ـ برای کمک‌رسانی و نجات سیل زدگان، نخستین واکنش مقامات در قبال این واقعه بود. و به دنبال فروکش سیل، در حالی که به دلیل قطع خطوط تلگرافی، تهران و دیگر ولایات خبر دقیقی از این ماجرا نداشتند در روز ۱۱ مرداد بنا به دعوت فهیمی مجلسی از رؤسای ادارات کشوری و لشکری و همچنین چهره‌های سرشناس شهر تشکیل شد که پس از اظهارات والی در توصیف « ... وضع اسف‌انگیز شهر و حالت رقتﺁور سیل زدگان و ... لزوم مساعدت فوری در حق ایشان...» حدود بیست نفر از بزرگانِ حاضر به نمایندگی از نواحی هفتگانه تبریز به عضویت «هیات کمیسیون سیل زدگان» انتخاب شدند که با استقرار در اطاق تجارت کار خود را از ۱۳ مرداد آغاز کردند. وظیفه اصلی این هیأت که تحت سرپرستی مافی ـ نایب الایاله ـ قرار داشت، گذشته از جمعﺁوری کمک و اعانه از متمکنین تبریز و با اعادة ارتباطات کمک‌های مالی دیگر نقاط، توزیع این کمک‌های مالی در میان سیل زدگان بود که توسط «... ریش سفیدان ومعتمدین محلی و با نظارت چند نفر از اعضاء کمیسیون...» صورت می‌گرفت.
در این میان در حالی که با انتقال ادارات آسیب دیده به ساختمان‌های دیگر ـ ایالتی به دبیرستان شمس، معارف به دبیرستان فردوسی، بلدیه به باغ شمال، نظام وظیفه به کتابخانه، نظمیه و عدلیه به خیابان تربیت ـ اداره امور روال منظم‌تری یافت، با اعادة ارتباط تلگرافی مستقیم تبریزـ تهران در ۱۳ مرداد، مقامات کشور ضمن آگاهی از ابعاد گستردة سیل و خرابی‌های آن، برای رسیدگی به این امر رشته اقداماتی را آغاز کردند.
در آغاز کمک‌های مرکز صورتی فردی و غیرمتمرکز داشت، مانند کمک یکصدهزار تومانی رضا شاه و یا کمک‌های نمایندگان آذربایجان در مجلس شورای ملی و پاره‌ای از تجار آذربایجانی مقیم مرکز که سریعاً به تبریز فرستاده شد، ولی بعد از وصول و انتشار گزارش‌های مفصل‌تری در این زمینه ـ از جمله گزارش پیش از دستور حاج میرزا آقا فرشی، نماینده تبریز در جلسة ۱۷ مرداد مجلس شورای ملی ـ همزمان با تشکیل جلسة شورای عالی جمعیت شیر و خورشید سرخ در منزل ریاست وزرا ـ محمدعلی فروغی ـ با حضور تعدادی از نمایندگان تبریز و تجار آذربایجانی مقیم تهران، هیئتی مرکب از شانزده نفر ـ سه نفر از وکلای تبریز و سه نفر از دیگر وکلای مجلس، شش نفر تاجر و چهار نفر از اعضای جمعیت شیر و خورشید سرخ _ برای تشکیل یک کمیسیون اعانه انتخاب شدند.
این کمیسیون که در یکی از اطاق‌های مجلس شورای ملی مستقر شد، بار اصلی جمع‌آوری وهدایت کمک‌ها را عهده‌دار گشت. حتی جمعیت شیر و خورشید که در همان بدو کار طی مخابرة تلگرافی به تمام شعب ایالتی و ولایتی خود خواستار فعال شدن این شعب در امر جمعﺁوری کمک‌ها شده بود، نتیجة فعالیت‌های خود را به این کمیسیون گزارش می‌کرد.
یکی از مسائلی که در جلسات کمیسیون اعانه موضوع بحث و بررسی قرار داشت، راه‌های مختلفی بود که می‌توانست برای جلب کمک مورد استفاده قرار گیرد؛ اختصاص درصدی از حقوق یک ماهة کارمندان دولت، چاپ تمبر شیر و خورشید سرخ، برگزاری گاردن پارتی و نمایش‌های خاص ... از جمله نکاتی بود که در این جلسات مورد بحث قرار گرفت، که ظاهراً به نتیجه‌ای نیز نرسید.
در نهایت آنچه کارساز شد دعوت رئیس الوزرا از گروهی از رجال و محترمین شهر تهران بود در ۳۰ مرداد در کاخ گلستان، که پس از سخنرانی‌هایی چند با گردآوری کمک‌های نقدی حاضران توام شد و افتتاح شماره حساب‌هایی در شعب بانک‌های ملی، شاهنشاهی، پهلوی و روس و اختصاص صندوق‌های اعانه در پاره‌ای از ادارات دولتی مانند تلگرافخانه‌ها و دفاتر گمرکی و چند مؤسسه عمومی، از جمله کتابفروشی ابن‌سینا و رستوران لقانطه، بدین منظور.
جراید کشور و به ویژه روزنامه اطلاعات که مدیر آن خود از اعضای کمیسیون اعانه بود با انتشار گزارش‌هایی در مورد سیل، بیانیه‌های کمیسیون اعانه و همچنین فهرست اسامیِ کمک دهندگان با این حرکت همراهی می‌کردند.
در این حرکت گذشته از جنبه‌های انسانی و نوعدوستانة کمک رسانی مانندِ از اعضای یکدیگر بودن بنیﺁدم، که در همه حال مطرح بود، با تأکید بر جوانب ملی و میهنی امر، بر صورت جدیدی از پیوند و همبستگی نیز تأکید می‌شد که جنبه‌ای جدید و متأخر داشت. این پیشامد و لزوم کمک و مساعدت عمومی به عنوان «یک مرحلة امتحان مهمی برای ابراز حسن معاونت افراد به همدیگر [و] میدان وسیعی برای نمایش میزان فعالیت و وطن‌پرستی و علاقمندی اهالی یک حوزه و ایالت نسبت به ساکنین یکی از شهرهای همان حوزه و ایالت ...» توصیف می‌شد، آن هم کمک و مساعدت به «... اخلاف و یا همان‌هایی که در موارد سخت برای حفظ قومیّت و ملیّت و ایرانیّت جان در کف نهاده و قربانی‌ها داده‌اند...»؛ اینک «... ده‌ها هزار از مردان و زنان که شهامت و غیرت وطن‌پرستی و ایران دوستی و استقلال‌خواهی آنها در میان ملل دیگر ضرب‌المثل وطن‌پرستی ایرانیان می‌باشد...» محتاج کمک و معاونت بودند.
به همین نسبت نیز جمع‌آوری کمک جنبه‌ای کشوری و سراسری یافت؛ بنا به گزارش‌های موجود علاوه بر دیگر شهرهای آذربایجان، در نقاطی چون مشهد، قزوین، ساری، بابل، بروجرد، رشت، همدان، یزد، اراک، کرمانشاه و خوزستان نیز مراکزی جهت گردآوری کمک افتتاح شدند. و براساس صورت ریز اعانات دریافتی مندرج در کتابچة صورت درآمد و هزینه کمیسیون سیل‌زدگان حدود ۶۲% از کل کمک‌های واصله، از مرکز و دیگر شهرهای ایران جمعﺁوری شده بودند.
اگر چه در یک مرحله از ابراز همدردی «اتحادیه بین‌المللی صلیب احمرها» با سیل زدگان و تقاضای آنها برای آگاهی از کم و کیف این واقعه صحبت می‌شود ولی ظاهراً کار به کمک و مساعدت مادی اتحادیه مزبور نکشید.
یکی دیگر از پرسش‌هایی نیز که در این برهه در کمیسیون اعانه تهران مطرح شد، ارسال فوری کمک‌ها در حین گردآوری آنها بود و یا یک کاسه کردن آنها تا تشکیل یک رقم در خور توجه و سپس ارسال آن به تبریز، که با توجه به لزوم تسریع در امر بازسازی و ترمیم خسارت‌ها برارسال فوری آن تصمیم گرفته شد.
در حالی که در تبریز کار تخلیه گل و لای و صخره‌های بر جای مانده از سیل در سطح شهر ادامه داشت، حضور و نظارت شخص میرزا محمودخان جم ـ وزیر کشور کابینة فروغی ـ در تبریز در فاصلة ۲۷ مرداد تا ۱۱ شهریور همان سال نیز موجب تحرک بیشتر در اقدامات جاری شد.
در یک مرحله از این اقدامات مصادرة دواب و وسایل نقلیه‌ای که به شهر میﺁمدند برای پاکسازی نقاط سیل‌زده، تأمین ارزاق مورد نیاز شهر مختل شد ولی بعد از بیانیة حکومت مبنی بر جلوگیری از این امر، این مسئله نیز برطرف شد.
یکی از نخستین اقداماتی که پس از بروز سیل صورت گرفت، ماموریت هیاتی از مهندسین شهرداری برای بازسازی مسیل‌ها بود. احیاء مسیل‌های قوریچای و میدانچای از طریق خاکبرداری، بازسازی دیواره‌ها و تخریب ساخت و سازهایی که در آنها صورت گرفته بود و همچنین احداث سدهایی در نظامیه و دیگر نقاط از جمله اقداماتی بود که با تخصیص یک اعتبار ۲۰۰ هزار تومانی از سوی دولت آغاز شد.
از تاریخ انحلال کمیسیون‌های اعانه اطلاع دقیقی در دست نیست. از گزارش‌های منتشره در جراید چنین به نظر میﺁید که این تحرکات در اوایل مهرماه خاتمه یافته باشد. اگر چه در گزارش سال ۱۳۱۵ کمیسیون تبریز هنوز از ادامة عملیات سخن در میان است ، ولی مقدار کمک‌های واصله و مورد بحث در این گزارش با رقم اعلان شده در مهر ماه ۱۳۱۳ یکی است ، لهذا فعالیت اصلی کمیسیون تبریز نیز باید در همین ایام خاتمه یافته باشد.
یادداشت‌ها:
۱ . گذشته از کتابچة صورت درآمد و هزینه کمیسیون سیل زدگان هشتم مرداد ماه ۱۳۱۳ تبریز با مختصری از کیفیت جریان سیل (تبریز، چاپخانة خلیفه‌گری، ۲۸ شهریور ۱۳۱۵)، گزارش‌های مندرج در روزنامة اطلاعات در فاصله مرداد تا مهر ماه ۱۳۱۳ نیز در این یادداشت مورد بررسی بوده‌اند.
۲ . از رقم ۹ نفر کشته یاد شده است. اطلاعات، ۳۰ مرداد ۱۳۱۳
۳. حجم تخته سنگ‌ها حدود ۳۰ هزار تن برآورد شده است. اطلاعات، ۲۷ مرداد ۱۳۱۳
۴. صورت درآمد و هزینه کمیسیون، پیشین، صص ۷-۸
۵. همان، صص ۴-۵
۶. اطلاعات، ۳۰ مرداد ۱۳۱۳
۷ . همان، ۳۰ مرداد ۱۳۱۳
۸ . صورت درآمد و هزینه کمیسیون، پیشین، ص ۶
۹ . اطلاعات، ۲۴ و ۲۸ مرداد ماه ۱۳۱۳
۱۰ . همان، ۲۴ و ۲۵ مرداد ۱۳۱۳
۱۱ . همان، ۱۷ مرداد ۱۳۱۳
۱۲ . همان، ۲۹ مرداد ۱۳۱۳
۱۳ . همان، ۴، ۱۱، ۱۹، ۲۱، ۲۴، ۲۵، ۲۸ و ۳۱ شهریور و ۱ مهر ۱۳۱۳
۱۴ . همان، ۱۹ شهریور ۱۳۱۳
۱۵ . همان، ۱ شهریور ۱۳۱۳
۱۶ . همان، ۴ شهریور ۱۳۱۳
۱۷ . همان، ۲۷ مرداد و ۱، ۸، ۱۰، ۱۹ شهریور ۱۳۱۳
۱۸ . صورت درآمد و هزینه کمیسیون، ص ۸
۱۹ . اطلاعات، ۵ مهر ۱۳۱۳
نظر بدهید